EFSANEVÎ OKYANUS SÖZLÜĞÜ - NEFİS CİLTLERİNDE

Tercüme-i Kamûsü'l-muhit. Okyanus [3 cilt TAKIM], MUHAMMED B. YAKUP FİRUZABADİ Firuzabadî, Ahmed Asım Ayıntabî, 1852-1856, İstanbul, Özgün bez cildinde, mıklepli, gofreli, şemseli olan komple deri cildinde, folyo boy: 34 x 22 cm, 3 CİLT TAKIM: (943, 939, 972 sayfa). Fîrûzâbâdî, altmış cilt tutacağını tahmin ettiği el-Lâmiʿu’l-muʿlemü’l-ʿucâb el-câmiʿ beyne’l-Muḥkem ve’l-ʿUbâb adıyla bir sözlük yazmaya başlamış ve yaklaşık beş cildini kaleme almıştı. Daha sonra bunun pek kullanışlı olmayacağını dikkate alarak düşüncesinden vazgeçmiş ve iki ciltlik muhtasar bir sözlük hazırlamıştır. Kāmûs (okyanus) kelimesi eserin şöhret bulmasından sonra “sözlük” anlamında da kullanılır olmuştur. Fîrûzâbâdî eserine bu adı vermekle Arap dilinin bütün kelimelerini kapsadığını iddia etmişse de Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ında yer alan 40.000 kelimeye 20.000 daha ekleyerek kelime sayısını 60.000’e çıkarmakla birlikte daha önce yazılan 80.000 kelimelik Lisânü’l-ʿArab’ın gerisinde kalmıştır. Fîrûzâbâdî eserin önsözünde Cevherî’nin Arapça kelimelerin en azından yarısını ihmal ettiğini, bunları kendisinin tamamladığını söyler. 813 (1410) yılında tamamlanan el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’te kelimeler Cevherî ekolüne göre dizilmiştir. Şairlere kafiye, nâsirlere seci bulma kolaylığı sağlayan bu sistemde son harfi aynı olan kelimeler bir araya toplanır. Kelime köklerinin esas alındığı dizimde kökün son harfi “bab”, ilk harfi ise “fasıl” adıyla ve alfabetik sıraya göre dizilir. Sözlük Türkçe’ye iki defa tercüme edilmiştir. Bunlardan ilki olan Merkezzâde Ahmed Efendi’nin Bâbûs fî tercemeti’l-Kāmûs’u (el-Bâbûsü’l-vasît fî tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît) henüz basılmamıştır. Mütercim Ahmed Âsım Efendi’nin Kāmus Tercümesi diye de bilinen el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît adını taşıyan eseri hem tercüme, ikmal, tashih ve tenkit, hem de eṣ-Ṣıḥâḥ’ı müdafaa özellikleri taşımaktadır. Bu eserin başlıca özellikleri şunlardır: el-Ḳāmûs’ta yetersiz olan hareke zaptı tamamlanmıştır. Açıklama ve delillendirme amacıyla âyet, hadis, şiir vb.den şevâhid ve misaller eklendiği gibi el-Muḥkem, el-ʿUbâb ve et-Tâc gibi kaynaklardan yeni kelime ve anlamlar eklenmiştir. Kelimelere Türkçe karşılık bulmakta büyük titizlik gösteren Âsım Efendi, bu hususta sadece yazı diliyle yetinmeyip halk ağzından da yararlanmıştır. Bu yönleriyle müstakil bir telif sayılabilecek olan Kāmus Tercümesi, ilk defa II. Mahmud’un iradesiyle mütercimin büyük oğlu Hamid’in nezâretinde basılmıştır (I-III, İstanbul 1230-1233). Eserin daha sonra yine İstanbul’da (I-III, 1268-1272; I-IV, 1304-1305) ve Mısır’da (I-III, 1250) basımları gerçekleştirilmiştir. Ahmed Lutfi Efendi, Kāmus Tercümesi’ndeki kelimeleri alfabe sırasına göre düzenleyerek 53.000 kelimelik Lugat-ı Kāmûs’u hazırlamıştır. Aslı Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan eserin elif ve bâ harflerini ihtiva eden ilk iki cüzü basılmıştır (1282, 1286). el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ Farsça’ya da birkaç defa çevrilmiştir. Yahyâ b. Muhammed Şefî-i Kazvînî’nin Tercümânü’l-luġa’sı bunlar arasında yer alır (el-Ḳāmûs kenarında, Tahran 1277, ayrıca Tahran 1303-1308).